Is secularisatie een mythe? (boekbespreking)

Huh? Is secularisatie een mythe? Dat secularisatie niet bestaat, zal voor velen een totaal ongeloofwaardig verhaal opleveren. Toch is dat de boodschap van het recente boekje Secularisatie: Een kleine geschiedenis van een groot verhaal van de Leidse historicus Herman Paul. Toen ik de aankondiging van het boek had gezien, had ik gezien het onderwerp een dikke pil verwacht. Ik was dan ook verbaasd toen ik een boekje van nog geen 150 pagina’s (inclusief literatuur en index) voor me kreeg. En dan is het lettertype ook nog eens behoorlijk groot. Het mag duidelijk zijn: dit is geen uitputtend overzichtswerk. De ondertitel zegt het: het is een ‘kleine geschiedenis’ van een ‘groot verhaal’. En dat verhaal gaat over secularisatie.

Want secularisatie is een mythe, een groot verhaal dat we met een flinke korrel zout moeten nemen. Paul schrijft:

Wat dit boekje wil laten zien, is dat ‘secularisatie’ de naam is van dit cliché of standaardbeeld over religie in moderniserende samenlevingen. Als we spreken over secularisatie, hebben we het niet over afnemend godsgeloof, krimpende kerken, maatschappelijk relevantieverlies van religieuze instituten of scheiding van kerk en staat, maar over een groot verhaal (grand narrative) dat verteld wordt ter verklaring van al deze verschijnselen. Secularisatie is het verhaal waarmee journalisten, wetenschappers en religieuze leiders aan komen zetten als zij geconfronteerd worden met kerksluiting, tanende invloed van priesters, dominees, rabbijnen en imams en marginalisering van confessionele partijen in de Tweede Kamer. Secularisatie is, met andere woorden, het verhaal dat mensen vertellen in reactie op de vraag wat er gebeurt met religie in moderniserende samenlevingen. (9)

Of anders gezegd, secularisatie is een ‘narratief sjabloon’ dat ‘alleen op hoofdlijnen beschrijft’. Het verhaal van secularisatie dient ter legitimatie (zoals het voorbeeld van een joodse man die natuurwetenschap gaat bestuderen en van zijn geloof afvalt laat zien), en het wordt gebruikt ter motivatie (ineens ziet hij het leven zonder geloof als een beter leven dan het leven van een gelovige). Secularisatie is ‘niet een feit, maar een interpretatief sjabloon’ (23), een ‘gezaghebbend verhaal over het geheel van de geschiedenis’ (25).

En dan zijn we al op pagina 25 wanneer Paul eindelijk eens zegt wat precies de inhoud is van die grand narrative van secularisatie: ‘Secularisatie is dus een groot verhaal voor zover het de hele moderne geschiedenis in termen van religieuze achteruitgang duidt’ (25). En een paar pagina’s later zegt hij het nog iets uitgebreider: ‘Hoe verschillend secularisatie ook gewaardeerd wordt, als bevrijding uit religieuze kluisters of als loochening van God, er is sprake van één en hetzelfde sjabloon zolang secularisatie wordt opgevat als een langetermijnproces waarin wetenschap, techniek en seculiere ideologieën kerk en geloof geleidelijk naar de marge van het publieke domein verdringen’ (28).

Secularisatie wordt gebruikt ter verklaring van bepaalde sociale fenomenen (zoals de kranten doen wanneer het CBS weer nieuwe cijfers over de neergang van religieuze betrokkenheid publiceren), en het wordt gebruikt als een ‘verwachtingshorizon’ (zoals wanneer de media beschrijven dat jongere moslims minder vaak naar de moskee gaan dan hun ouders). Maar het is een verhaal en als zodanig een mythe.

Waar komt die mythe vandaan? En hoe zijn we erin gaan geloven? Tsja, dat is precies het onderwerp van dit boekje, dat een kleine ideeëngeschiedenis is van secularisering.

Volgens Paul moeten we de wortels van het secularistische verhaal zoeken in het negentiende-eeuwse historicisme, die beweging die de geschiedenis opvatte als een ontwikkeling op basis van ideeën, waarin bepaalde tijdperken te onderscheiden waren en die als ontwikkeling onomkeerbaar was (en door sommigen zelfs onontkoombaar geacht werd). Secularisatie had dus te maken met wat Weber beschreef als de ‘onttovering van de werkelijkheid’, een idee dat ook Charles Taylor overneemt in zijn monumentale Een seculiere tijd waardoor hij zich, aldus Paul, als een goede erflater van het historisme laat zien.

In verschillende hoofdstukken laat Paul zien hoe ook theologen vanaf de negentiende eeuw dat secularisatieverhaal overnamen. Ze meenden dat ze moesten vechten tegen seculariserende krachten in de samenleving. Ze maakten zo van het grote verhaal van secularisatie een self-fulfilling prophecy, zoals Paul het in navolging van José Casanova zegt. De theologen zorgden er mede voor dat het secularisatieproces ook daadwerkelijk plaatsvond zoals ze het beschreven, zodat bijvoorbeeld de grote kerkverlating vanaf de jaren 1960 wellicht aan de invloed van dergelijke secularisatieverhalen toegeschreven kan worden (65). Secularisatie is dus niet louter een beschrijvende constructie, maar is zelf partij in de ontwikkeling: ‘secularisatieverhalen droegen bij aan issue framing door afnemend kerkbezoek of theologische vernieuwing te interpreteren als indicatoren van een langzaam maar gestaag veranderingsproces’ (69).

Misschien ligt het aan mij, maar vanaf pagina 71 lijkt er sprake van een soort stijlbreuk. Het taalgebruik en de manier van beschrijven wordt ineens wat abstracter, afstandelijker en academischer. Dit deel gaat over hoe de secularisatiethese in de sociologie opgang maakte, allereerst als een onderzoeksprogramma om verwantschappen en verschillen bloot te leggen, dat echter steeds meer degenereerde tot de grand narrative zoals we dat nu kennen. Toch meent Paul uiteindelijk dat de intentie van de sociologen goed was; hij blijft positief, ongeacht wat er later van geworden is.

Dat secularisme voor sommigen ook een ideaal is dat nastrevenswaardig is, beschrijft Paul vreemd genoeg door een discussie tussen moslims als case study te nemen, namelijk de discussie of Egypte een seculier of een islamitisch land moet worden. Hier wordt secularisatie secularisme: een ideologie, en zo komt secularisatie de politiek binnen. Ik vond deze case study ingewikkeld en vergezocht. Waarom een discussie over Egypte nemen om het normatieve gebruik van secularisatie te bespreken? Waarom niet gewoon een voorbeeld van iets dichter bij huis?

In het laatste hoofdstuk gaat hij in op het idee van de ‘postseculiere’ stad. Dit zo benoemen, stelt Paul, kan impliceren dat je het secularisatieverhaal tot uitgangspunt neemt, maar wel als iets dat juist achterhaald is. ‘Postseculier’ drukt dan uit: we zijn de secularisatie al voorbij. Paul ziet het net iets genuanceerder: het voorvoegsel ‘post-‘ in ‘postseculier’ duidt niet op een nieuw tijdperk na het secularistische, maar wijst juist ‘op het problematische karakter van de term die op het voorvoegsel volgt’ (127). In dit laatste hoofdstuk bespreekt hij met name de ideeën van Habermas en José Casanova. Ook hier heb ik het gevoel alsof Paul zich er wat al te snel vanaf wil maken. Het zijn samenvattingen van ideeën van denkers, maar veel wijzer wat ‘postseculariteit’ nu inhoudt, word je niet.

Terwijl ik het boek las, was er één vraag die telkens weer bij mij opkwam, maar die Paul nergens beantwoordt: je mag dan vinden dat secularisatie een sjabloon is, een interpretatie, een groot verhaal of een mythe, maar op basis waarvan vind je dat dan? Wat klopt er niet aan het verhaal? Die vraag wordt nergens in het boek echt beantwoord en dat frustreert me enorm. In de conclusie van het boek komt Paul nog het dichtst bij een antwoord in de buurt. Hij suggereert dat het grote verhaal van secularisatie vooral dient als een alomvattende verklaring. En blijkbaar is dat onjuist. Dat mag zo zijn (ik geloof ook dat het secularisatieverhaal zoals dat door Paul wordt neergezet onjuist is), maar je moet daar dan nog wel argumenten voor geven. En die ontbreken.

En daarmee eindigt de lezing van dit boek voor mij toch met veel frustratie. Waarom klopt het secularisatieverhaal niet? Moeten we het secularisatieverhaal helemaal afwijzen of alleen op onderdelen? Wat is het alternatief? Pauls boek is dus enerzijds geschikt om een soort sensitiviteit te ontwikkelen voor de secularisatieverhalen zoals die in de media verteld worden. Don’t you believe it! lijkt Paul met opgeheven wijsvinger te waarschuwen. Secularisatie is een frame, het is goed om dat te beseffen. Maar waarom er blijkbaar geen secularisatie is, dat wordt uit het boek niet duidelijk.

Het boek doet al met al onaf aan, of in ieder geval heel snel afgewerkt. Dat is jammer, want eerlijk gezegd had ik verwacht of in elk geval gehoopt dat dit een van de spannendste religieboeken van 2017 zou worden. Dat is het zeker niet. Wie een spannend boek over een actueel onderwerp wil lezen, kan Secularisatie helaas beter laten liggen.

Secularisatie. Een kleine geschiedenis van een groot verhaal.

Herman Paul.

Amsterdam University Press, 2017. Paperback. 148 pp.

ISBN 9789089649751. € 14,99