Verwonderd door licht: Eigentijdse iconen (boekbespreking)

Omslag van het “Verwonderd door licht: Eigentijdse iconen”

Ik heb niets met iconen – althans dat dacht ik, totdat ik het boek Verwonderd door licht: Eigentijdse iconen van Anne-Marie van der Wilt las. Want als dít iconen zijn, dan ben ik een enorme fan. En dan begrijp ik dat mensen zelf thuis een icoon willen hebben.

Wat zijn iconen? Een icoon is meestal een beeltenis, een afbeelding, bijvoorbeeld van Jezus Christus, Maria als Moeder Gods, de Triniteit, heiligen of gebeurtenissen uit het Oude of Nieuwe Testament. Maar het is niet de bedoeling van een icoon om werkelijkheid af te beelden, dus om een soort ‘foto’ te willen leveren van hoe Jezus of Maria er werkelijk heeft uitgezien. ‘Bij een icoon heeft bijna alles een symbolische betekenis’, schrijft Van der Wilt. Het gaat om kleuren, om vormen, om licht en om perspectief. Alles heeft betekenis. ‘Dat betekent dat je moet worden ingewijd in de taal van de iconen. Je moet ze leren lezen en verstaan’ (16).

En bij dat leren zien is Van der Wilt een gids. Ze legt in dit boek niet alleen mooi beknopt uit wat iconen willen zijn en wat de geschiedenis ervan is. Nee, Van der Wilt is ook kunstenares en maakt zélf (onder andere) iconen. Maar dan niet als schilderkunst, maar als fantastische constructen van natuurlijke materialen. Het zijn gelaagde kunstwerken, niet alleen in verhalende zin, maar ook letterlijk: het zijn driedimensionale werken, die een diepte hebben die je moeizaam op de tweedimensionale foto’s terug kan zien. (Bij sommige iconen zijn meerdere foto’s afgebeeld die de gelaagdheid extra goed in beeld brengen.)

Ik had graag alle iconen in werkelijkheid gezien, bij een expositie bijvoorbeeld, zodat je een idee krijgt hoe ze er in werkelijkheid uitzien. Rode draad van de iconen van Van der Wilt is de bijbeltekst onder glas, een erg originele insteek. Bij vrijwel iedere icoon is de bijbeltekst letterlijk in de icoon verwerkt. Soms is de tekst goed leesbaar, soms bijna niet. Ieder detail heeft betekenis. De gezichten zijn blanco, de kijker wordt zo deel van de beweging die de icoon ook is, de kijker moet zelf werk verrichten: interpreteren en zelf ook invullen om al invullend en interpreterend contact te maken met het Heilige via de icoon.

Wat me daarbij dan wel weer opviel – misschien is het iets van deze tijd, maar ik betrapte mezelf erop dat het me opviel – is dat de gezichtsloze hoofden allemaal blank of zelfs sneeuwwit zijn. Bijvoorbeeld op icoon 17, ‘Maaltijd van de Heer’, zijn alle figuren afgebeeld met sneeuwwitte maar blanco ‘hoofden’. Waarom wit? Omdat wij Westerlingen ons als over het algemeen ‘witte mensen’ dan beter kunnen identificeren en niet vervreemd raken? Of is wit de kleur van heiligheid? Kan dat vandaag nog? En dat zwart of in elk geval een donkere kleur geassocieerd wordt met het kwaad of het bedreigende, kan dat vandaag nog? Ik begrijp dat Van der Wilt zich houdt aan de kleurcodes die traditioneel zijn overgeleverd en die betekenis hebben, maar juist dat ze zich daaraan conformeert en die kleuren uitvergroot zorgde bij mij toch ook voor een lichte onrust.

Illustratie uit het boek

Dat mag niet afdoen aan deze werkelijk verbluffende kunstwerken waar je naar kunt blijven kijken, juist omdat door de gebruikte materialen er zoveel detail in zit. En ieder detail is betekenisvol. Van der Wilt beschrijft die betekenissen helder en liefdevol. Ze vertelt het verhaal waar de iconen op zijn gebaseerd en gaat vervolgens in op de details van de icoon. Zo wijdt ze de lezer gaandeweg in in de grote thema’s van de christelijke theologie. Daarmee is dit boek veel meer dan een fraai geïllustreerd kunstboek.

Overigens kreeg ik van de uitgever twee exemplaren van het boek toegestuurd. Eerst begin juni en eind juli kreeg ik hetzelfde boek nog eens. Of althans: het léék hetzelfde boek. Maar bij nadere inspectie bleek dat het eerste boek gedrukt was op mat papier, en de nieuwe druk op fraai glanzend papier waar de kleuren veel beter tot uiting komen. Bovendien zijn bij de nieuwe druk sommige achtergronden van donker naar licht veranderd, zodat de betreffende icoon beter naar voren komt. De begeleidende brief vermeldt: ‘De eerste druk is teruggeroepen en uit de handel gehaald vanwege onjuist binnenwerkpapier, waardoor de iconen niet volledig tot hun recht komen. In de nieuwe druk wordt dit hersteld, en zullen de iconen in al hun glans afgedrukt worden’. Een kostbaar grapje voor de uitgever, stel ik me zo voor. En wat als mensen die eerste druk gekocht hebben?

Hoe dan ook een boek dat vermoedelijk voor velen onder de radar is gebleven maar dat zeer de moeite waard is om aan te schaffen en nauwkeurig (soms zelfs met vergrootglas in de hand) te bestuderen.

Aanvulling, 6 december 2022: Anne-Marie van der Wilt stuurde naar aanleiding van bovenstaande recensie een verhelderende reactie, waarin ze de symboliek van de ‘witte hoofden’ toelicht. Met haar toestemming neem ik hierbij haar toelichting over:

Deze witte hoofden hebben werkelijk niets met blanke mensen te maken! Blanke mensen hebben allereerst geen wit hoofd. De witte hoofden verwijzen naar de kleur van de doop zoals in Galatenbrief te lezen staat. Juist in deze doop is ieder mens gelijk zijn er geen vrijen of slaven meer, mannen nog vrouwen, Joden of Grieken. De kleurrijkheid van de mensen wil juist laten zien dat ieder mens voor God gelijk is. In de Christelijke liturgie wordt beschreven hoe de dopelingen een wit doopkleed aan krijgen wanneer ze zijn gedoopt. In die tijd van de Bijbel waren dat geen blanke mensen. En ook zij kregen een wit doopkleed aan. Wit is de liturgische kleur voor nieuw begin, schoongewassen zijn en heeft dus volstrekt niets met huidskleur te maken! Het maakt niet uit welke huidskleur je als mens hebt of welke geaardheid, voor God is iedereen gelijk! Dat is wat ik juist uit wil dragen en wordt er wel verdrietig van als dit anders wordt uitgelegd.

Verwonderd door licht: Eigentijdse iconen
Anne-Marie van der Wilt
Utrecht: KokBoekencentrum Uitgevers, 2022
141 pp. ISBN: 9789043538107. Hardback. € 24,99


Vind je mijn blogs de moeite waard? Zo ja, zou je dan misschien een kleine bijdrage willen overwegen?

Mijn weblog bestaat al sinds 2005. Met veel plezier schrijf ik in mijn eigen tijd en op eigen kosten recensies en andere blogbijdragen. Echter, de kosten van o.a. webhosting lopen ieder jaar verder op. Donaties stellen me in staat om content te plaatsen en nieuwe initiatieven te ontwikkelen.

Mocht je willen doneren, dan kan dat hier: https://tasmedes.nl/doneren/

Alvast ontzettend bedankt voor je steun!

– – Taede Smedes