Volgens NRC Handelsblad en andere media heeft de EO het bij de NPO gedaan gekregen dat er minder in het budget voor levensbeschouwing gesneden gaat worden dan oorspronkelijk de bedoeling was. Ik zag al op Facebook dat dit door velen – met name ‘reli-professionals’ en gelovigen – als iets zeer positiefs wordt gezien. Het wordt zelfs een beetje gezien als een overwinning: de EO heeft de NPO de meerwaarde van levensbeschouwelijke programma’s laten zien. Volgens NRC beweert de EO dat programma’s als De kist, Adieu God, Ik mis je en De verandering vooral door niet-kerkelijken en niet-gelovigen bekeken worden.
Tenenkrommend
Ik kan me dat laatste amper voorstellen. Eerlijk gezegd vind ik – misschien op Adieu God na – al deze programma’s tamelijk tenenkrommend. Ik zou er geen bezwaar tegen hebben als die programma’s zouden verdwijnen. Want hoe je het ook wendt of keert, wie naar deze EO-programma’s kijkt, kan toch de bekeringsdrang die eronder zit amper ontgaan. In het Nederlands Dagblad werd dit zelfs openlijk erkend: de EO heeft van oudsher een ‘missionaire’ doelstelling en koestert die ook. De oude evangelicale wortels van de EO blijven nog altijd aanwezig.
Vandaar dat ik ook wat ambivalent ben over de ‘overwinning’ van de EO op de oorspronkelijke NPO-plannen. Ook ik vind dat de NPO meer geld beschikbaar moet stellen aan levensbeschouwelijke programma’s. Maar dat is wat mij betreft heel breed en zou niet beperkt moeten worden tot christelijke programma’s. Levensbeschouwing wordt nu gereduceerd tot ‘geloof’, ‘godsdienst’ of zelfs ‘christendom’. Maar voor mij is levensbeschouwing breder.
Een visie op het hele bestaan
Levensbeschouwing heeft te maken met alle uitingen van mensen die een visie op het goede leven impliceren. Levensbeschouwing heeft te maken met een visie op het hele bestaan. Levensbeschouwing is niet een soort hobby of liefhebberij, maar is iets dat het hele bestaan van de mens doortrekt, dat dus raakt aan of – met Paul Tillich gedacht – aanwezig is in alle activiteiten die de mens onderneemt. Het is niet alleen aanwezig binnen kerkmuren of tijdens gesprekken over God, maar het is net zo goed aanwezig in wetenschap, literatuur, filosofie, sport – noem maar op. Als het gaat om drijfveren van mensen, om datgene wat hen ten diepste drijft, dan gaat het om levensbeschouwing.
De EO heeft het bij de NPO gedaan gekregen dat ze haar niche-functie kan blijven vervullen. De foto’s van de triomfantelijk lachende EO-directeur Arjan Lock stonden in vele kranten afgedrukt. Ik denk dat het gelijk van de EO een pyrrhusoverwinning is. Juist door het niche-karakter van levensbeschouwing te benadrukken, zorgt de EO ervoor dat levensbeschouwing wéér wordt gezien als iets dat je ‘erbij doet’, als een soort hobby. De oude vooroordelen worden opnieuw bevestigd. Misschien dat dit jaar er dan nog niet bezuinigd wordt op levensbeschouwing. Maar dan wél volgend jaar of het jaar daarop.
Hokjesdenken
Ik had liever gezien dat de EO gedwongen werd om samenwerkingen aan te gaan met bijvoorbeeld HUMAN, en met islamitische, en hindoeïstische omroepen, om het thema levensbeschouwing breder te trekken. Laat maar zien hoe belangrijk levensbeschouwing is. Stel onderwerpen als ‘religiestress’ aan de orde, besteed aandacht aan de ‘zingevingscrisis’ waar hedendaagse dertigers en veertigers veelal in zitten, of aan het ‘nieuwe heilige’ dat je ziet in de belangstelling voor filosofie, kunst en cultuur (musea als de nieuwe kerken). Ik noem maar wat.
Waar de Nederlandse omroepen naartoe moeten is het achterlaten van het hokjesdenken, dat laatste restant van het verzuilde Nederland. De hokjes waar we ooit in dachten thuis te horen blijken poreus te zijn. Ze lekken aan alle kanten. In onze netwerk- en informatiemaatschappij heeft alles met alles te maken. Voor vastgeroeste rituelen en dichtgeslibde niches is geen plaats meer. Mij dunkt dat met deze overwinning de EO zelf de worm heeft binnengebracht die aan haar wortels zal knagen. Het is een kwestie van tijd voordat deze boom gaat vallen…
“Het is een kwestie van tijd voordat deze boom gaat vallen.” schrijf je met het enthousiasme van een houthakker die evenwel een botte bijl hanteert. Deze conclusie is het enige in de column waar ik het mee eens ben. Je verzet tegen ‘bekeringsdrang’ is ideologisch. Sterker, het begrip ‘bekeringsdrang’ is ideologische framing. Overal in de maatschappij proberen mensen elkaar van allerlei dingen te overtuigen. Ik neem toch aan dat je wel eens een filosofisch debat hebt meegemaakt…! Ook op tv gebeurt dat. In allerlei programma’s komen politieke thema’s aan de orde, wordt de aandacht gevestigd op een (soms ook controversieel) maatschappelijk probleem en heel vaak probeert men een bepaalde visie aan de man te brengen. Maar, o, wee als het gaat over een religieuze overtuiging. Dan is het plotseling ‘bekeringsdrang’ en daar kleeft een negatieve connotatie aan. Waarom? Waarin verschilt dat van andere pogingen een overtuiging over te brengen. Mensen mogen getuigen van hoeveel baat ze hebben bij een bepaalde therapie, of leer, maar blijkbaar niet van wat hun bekering met hen gedaan heeft. Het is meten met twee maten.
Het antwoord is juist NIET het weren van ‘bekeringsdrang’, of beter, pogingen overtuigingen voor het voetlicht te brengen, maar pluriformiteit en diversiteit. Ik zie de oplossing niet in de door jou voorgestelde ‘soep’ van HUMAN, EO and andere levensbeschouwingen, waarin de ingrediënten onvermijdelijk onherkenbaar worden. Ik ben juist blij met de pluriformiteit van het huidige bestel, waarin levensbeschouwing niet per sé in een door ‘deskundige’ paternalisten tot hapklare mengbrokken is verwerkt, maar waar de kijker zelf kan kiezen.
Wat ‘De verandering’ betreft, beschik ik niet over voldoende gedetailleerde kijkcijfers, maar ik ben al heel wat niet gelovige mensen tegen gekomen die er wel degelijk naar kijken. En dat zonder kromme tenen.
Peter,
Ik ben het op veel punten met jou oneens, maar dat mag natuurlijk. Ik denk dat ‘bekeringsdrang’ en pogen mensen met rationele argumenten proberen te overtuigen twee verschillende zaken zijn. Dat laatste is bij de EO niet aan de orde, integendeel, hun programma’s proberen juist op het gemoed in te spelen, dus op de emoties. Vroeger kwam daar nog een moraal van “Jezus redt” van “Jezus is je vriend door dik en dun” bovenop. Dat is godzijdank (!) verdwenen.
Dat de EO bestaansrecht in het publieke bestel heeft, is echter wat mij betreft niet aan de orde. Natuurlijk hebben ze dat. Mij gaat het erom dat zij het debat omtrent levensbeschouwing bij de NPO heeft geclaimd. En dat doet ze omdat de EO natuurlijk wat te verliezen heeft. Voor de NPO is levensbeschouwing identiek aan godsdienst en geloof, en dat is wat mij betreft in onze samenleving al lang niet meer aan de orde. Karakteristieke en geïnstitutionaliseerde vormen van religie worden steeds schaarser en vinden steeds minder aanhang. Dat betekent niet dat die traditionele en geïnstitutionaliseerde vormen van religie geen aandacht verdienen, integendeel, maar wel dat ze niet langer kunnen claimen échte levensbeschouwing te zijn. Want je ziet ondertussen dat onze samenleving bol staat van nieuwe worstelingen met zingevingsvragen. Maar die krijgen nu vrijwel geen ruimte bij de NPO, omdat ze nu niet als échte levensbeschouwing worden gezien.
Ik zie de secularisering (opgevat als het verdwijnen van traditionele en geïnstitutionaliseerde vormen van religie naar de marge) nog wel even doorgaan. De EO zal het dus in de toekomst steeds moeilijker krijgen, tenzij ze haar strategie verandert en levensbeschouwing meer inclusief gaat behandelen. Zolang dat niet gebeurt, zal levensbeschouwing voor de NPO onzichtbaar blijven, en daarmee zullen dus ook de zinvragen die er in onze samenleving heersen bij een enorm grote groep mensen buiten beschouwing. De NPO voor álle mensen? Dus niet.