Eerste indruk en aanschaf
Toen ik in de boekwinkel het nieuwe boek van Stine Jensen zag liggen, Goddeloos: Waarom we atheïsme nodig hebben, dacht ik er goed aan te doen het te laten liggen, aangezien ik geen grote fan ben van Stine Jensen. Toch besloot ik uiteindelijk dat ik het als een soort vakliteratuur moest zien. Het kostte 15 euro, wat best veel is voor een pamflet met een hoofdtekst die hooguit 20 A4’tjes zal beslaan. Hoewel het boekje mooi is uitgegeven, het vlot leest en niet verveelt, bleek het inhoudelijk uiteindelijk toch een teleurstelling.
Teleurstellende inhoud
De titel Goddeloos is vooral een aandachtstrekker, maar zegt verder niets. De ondertitel Waarom we atheïsme nodig hebben wordt in het boek ook nauwelijks beantwoord. Nou ja, wie goed leest, merkt dat Jensen atheïsme nodig vindt omdat ze vooral bang is. Ze uit haar angst voor religieus extreemrechts op meerdere plekken in het boek. Zo bespreekt ze op pagina 50 de veelbesproken bekering van rechts-extremist Eva Vlaardingerbroek tot het katholicisme en de recente bekering van Ayaan Hirsi Ali tot het christendom. Ook benoemt ze elders in het boek haar angst voor populistisch-conservatieve denkers die geloof gebruiken om allerlei zaken te legitimeren waar Jensen het niet mee eens is.
Jensen pleit dus voor atheïsme als tegenwicht tegen deze populistisch-extremistische opkomst van het christelijk geloof. Ze vindt dat er stemmen nodig zijn die het secularisme in Nederland verdedigen, maar ze distantieert zich wel nadrukkelijk van islamofobie. Ze maakt een onderscheid tussen een onredelijke angst voor religie en de rationele godsdienstkritiek. Dat heeft dus iets paradoxaals, aangezien ze dus duidelijk aangeeft zelf uit angst voor de toeëigening van religie door rechts-populistische bewegingen het atheïsme te verdedigen. Daarmee krijgt het hele pamflet iets irrationeels.
Persoonlijke achtergrond en milde kritiek
Het boek begint met een korte biografische inleiding waarin Jensen beschrijft hoe ze zelf atheïst werd. Eigenlijk was ze dat al van jongs af aan, aangezien ze opgroeide in een ongelovig gezin. Ooit was ze een militante atheïst, maar de laatste jaren identificeert ze zich als een milde “spirituele atheïst”. Op pagina 25 schrijft ze dat atheïsme voor haar twee gezichten kent: religiekritiek en een zoektocht naar niet-religieuze zingeving. Dit begon rond haar dertigste meer vorm te krijgen.
Jensen bespreekt ook verschillende soorten atheïsme en verwijst naar handboeken, maar voegt weinig interessants toe behalve dat ze constateert dat atheïsme geen homogene beweging is. Wat ook opvalt, is haar kritiek op het Nederlandse humanisme, dat volgens haar vooral een door mannen gedomineerd exclusief clubje is geworden. Ze hekelt mannen die haar willen “uitleggen” wat ze niet zou begrijpen, zoals ze op pagina 40 schrijft. Ze heeft ze vaak genoeg ontmoet. Deze recensie kan ze bij haar verzameling voegen.
Discussies en cultuuratheïsme
In een van de hoofdstukken behandelt Jensen “het seculiere midden”. Het is het meest warrige deel van het boek. Het gaat daarin over politiek, ze uit opnieuw haar angst voor conservatief populisme in religieuze contexten. Vervolgens bespreekt ze cultuuratheïsme, waarbij ze benadrukt dat atheïsme geen lege levensbeschouwing is. Volgens haar heeft atheïsme wel degelijk tradities, kunst, en rituelen, en biedt het een rijke ethiek en vitale esthetiek. Het zal best, maar het klinkt wat armoedig dat het expliciet benoemd moet worden. Echt wervend klinkt het allemaal niet.
Spiritueel atheïsme en persoonlijke invulling
Het laatste deel van het boek gaat over spiritueel atheïsme, waarmee Jensen zichzelf identificeert. Ze verwijst naar Sam Harris en Alain de Botton, die beide pleiten voor meditatie (Harris) en rituelen (De Botton) binnen een atheïstische levenshouding. Ze schrijft erover alsof het hier om iets nieuws gaat, terwijl ik in 2016 al een boek schreef met de titel God, iets of niets? en dat volledig gaat over “religieus atheïsme” (dus atheïsten die zichzelf als spiritueel of religieus beschouwen). Mijn boek – eerstejaars leerboek aan de Universiteit voor Humanistiek – lijkt ze niet te kennen.
Wat inspireert Jensen? Hoe is zij spiritueel? Zij vindt haar atheïstische levensgeluk via yoga en mindfulness, zegt ze. Atheïsme is voor haar een persoonlijke levensstijl. Haar pleidooi voor atheïsme richt zich op religiekritiek en persoonlijke zingeving, zonder te erkennen wat religie maatschappelijk en theologisch betekent. Daar kun je heel wat over zeggen, en dat is wat ik – witte man – nu ga doen.
Kritische punten
Waar het boekje mij vooral in teleurstelt is dat Jensen geen enkele rekenschap geeft van ook maar enig benul van wat nou eigenlijk religie precies inhoudt en doet. En aan de andere kant dat zij atheïsme weer heel erg definieert als een antipositie, dus als een positie die zich definieert door zich af te zetten tegen geloof:
- Definitie van atheïsme: Atheïst zijn is als een goddeloos iemand door het leven gaan. Door atheïsme te definiëren als het volstrekte tegenover van een geloof in een bovennatuurlijke God, maak je atheïsme niet aantrekkelijker als positie. Je kunt nog zo’n vurig pleidooi voor al het moois van een atheïstische levensstijl houden. Maar als je atheïsme niet op een positieve manier durft in te vullen en te laten zien dat eigenlijk atheïsme betere papieren heeft dan religieus geloof, dan is er uiteindelijk niets aantrekkelijks aan atheïsme. En dan zal atheïsme nooit populair worden. Dan blijft het atheïsme vooral een zaak van oude mannetjes die vrouwen de les lezen en vervolgens weer verder gaan met het verzinnen van argumenten tegen Gods bestaan. Wil atheïsme echt kunnen concurreren met godsgeloof, dan zul je moeten laten zien dat het een levenshouding is die een positieve invulling heeft en niet louter parasiteert op godsgeloof. Jensen slaagt er in dit boekje niet in om de schoonheid, intellectuele en artistieke rijkheid en wijsheid van het atheïsme te laten zien.
- Individualisme: Daar komt bij dat Jensen atheïsme ook volstrekt individualistisch beschrijft. Atheïsme is voor haar een persoonlijke keuze. Blijkbaar heb je de keuze om in God te geloven of niet. Zij heeft de keuze gemaakt om dat niet te doen. En daarmee is voor haar atheïsme strikt individuele aangelegenheid en moet zij ook proberen op strikt individuele wijze alleen voor haar als persoon het geluk te vinden. Jensen beschouwt levensbeschouwing strikt vanuit een utilistisch oogpunt: het moet vooral nut hebben voor het eigen levensgeluk, anders kies je voor iets anders. Zo schrijft ze op pagina 15: “Je seksuele identiteit is geen keuze, geloof is dat wel, althans, zou dat naar mijn mening moeten zijn: vrij om te kiezen, vrij om van je af te werpen ook”.
Gemiste inzichten
Ik ga nog wat verder op het tweede aspect in. Ik vind namelijk die laatste stelling vreemd. Waarom zou seksuele identiteit geen keuze zijn, maar een religieuze identiteit wel? Ik denk dat veel gelovigen (ik ben er één van) het besef hebben dat ze helemaal niet kiezen voor geloof. Het draait in geloof om heel iets anders, dat ook tot uiting komt in de vermeende uitspraak van de reformator Luther: “Hier sta ik, ik kan niet anders”. Luther had een innerlijke drive om de katholieke kerk te veranderen die hij als een roeping ervaarde. Hij kon dus ook niet anders dan doen wat hij deed, omdat anders hij voor zijn gevoel tegen de roeping van God en dus tegen God zelf zou ingaan.
Voor heel veel gelovigen is hun geloof geen kwestie van keuze, maar van het gevoel gekozen te zijn, zich aangesproken te voelen en dan ook het gevoel hebben daarop te moeten antwoorden. In het christelijk geloof wordt dan ook gezegd dat de mens het geloof niet kan maken, maar het alleen kan aanvaarden. Je kunt je eraan overgeven of je er tegen verzetten. Geloof kies je niet, maar je accepteert of verwerpt dat je gekozen bent.
Geloof is dus geen keuze en daarmee verraadt Jensen dat zij eigenlijk heel weinig weet van hoe geloof werkelijk functioneert in een mensenleven. Ze heeft ook geen benul van theologie en weet dus ook feitelijk niet wat ze als atheïst nu eigenlijk verwerpt (hoe rationeel is dat?). En met name lijkt ze niet te zien hoe religie niet draait om het individuele levensgeluk, maar draait om het grote geheel waar de gelovige in is opgenomen.
Jensens atheïsme is een persoonlijke levensstijl die zij strikt persoonlijk invult om tot haar eigen persoonlijke levensgeluk te geraken. Maar religieus geloven draait juist niet om het individuele levensgeluk. Sterker nog, als je de Bijbel leest (de roeping van de profeten!), zie je dat geloof voor de gelovige zelf vaak een proces is dat veel lijden met zich meebrengt. Het idee is dan niet dat je later in de hemel beloond zult worden voor het lijden nu, zoals sommige predikanten ervan gemaakt hebben. Nee, je stelt jezelf in dienst van het grotere geheel. In het oude testament is dat het volk Israël, dat een contract is aangegaan met JHWH, de god wiens naam niet mag worden uitgesproken en die in het nieuwe testament wordt beleden als de vader van Jezus Christus.
De gelovige stelt zichzelf in dienst van dat grotere geheel, stelt zichzelf in dienst van de wereld die immers de schepping van God is. De gelovige stelt zichzelf in dienst van die wereld als geheel beter te maken door het lijden van anderen te verminderen, dus op te komen voor de armen, voor de verdrukten, voor de ellendigen, voor de lijdenden. Dát is waar religie om draait, en dat is heel wat anders dan het nastreven van je eigen persoonlijke, individuele levensgeluk, zoals Jensen dat probeert te doen. Het meest teleurstellende van het hele boek, dat ze dat verschil überhaupt niet ziet. Theologisch en maatschappelijk gezien mist Jensen de essentie volledig.
Conclusie
Hoewel Jensen enkele relevante punten aankaart, zoals de opkomst van populistisch conservatisme en de rol van religie in het publieke debat, blijft haar boek oppervlakkig. Haar persoonlijke invulling van atheïsme als een weg naar invidueel levensgeluk is teleurstellend, vlak en mist een bredere maatschappelijke en historische context en diepgang.
Goddeloos: Waarom we atheïsme nodig hebben
Stine Jensen.
Amsterdam: Prometheus Nieuw Licht, 2024. Paperback. 93 pp.
ISBN 9789044657623. € 14,99