Vandaag plaats ik even opnieuw een opiniestuk, over iets waar ik me ook in toenemende mate druk over maak: het collectiefdenken als de opkomende nieuwe manier van denken. Ik kwam op het idee om dit stuk te schrijven toen ik een erg individualistische uitspraak van Stacey Rookhuizen las in Volkskrant Magazine.
Individualisme is passé – het collectief dient zich aan
We zitten moreel en cultureel in een woelige periode. Lange tijd was voor velen individualisme een ideologisch angstbeeld, dat immers al gauw tot egoïsme en tot een asociale samenleving zou leiden. Vandaag de dag staat echter niet langer het individu centraal, maar om de concurrentiestrijd met de economieën van China en Japan aan te gaan, draait alles om het collectief. Individualisme is ingeruild voor een soort collectiefdenken waarin het individu er niet meer toe doet.
Door Taede Smedes
Individualisme stond afgelopen zaterdag pontificaal in de Volkskrant, namelijk in het interview met de überindividualist Stacey Rookhuizen, die haar levensmotto alsvolgt definieerde: “Als je overal schijt aan hebt, kun je alles bereiken”. Lange tijd vierde dit motto in onze samenleving hoogtij, en dan met name in VVD-kringen van macht in de zakenwereld en in de politiek. De kredietcrisis waar we nog altijd middenin zitten, is immers veroorzaakt doordat bankdirecteuren schijt hadden aan iedereen en zich fêteerden op kosten van personeel en klanten. Ook de huidige bezuinigingsdrang van de door de VVD-geleide overheid heeft een sterk “schijt”-gehalte, waarbij gesprekspartners uit onderwijs en natuurbeheer schamper behandeld worden en vooral voor voldongen feiten gesteld worden. Overleg lijkt ver te zoeken, laat staan samenwerking.
Toch zijn er tekenen van een kentering merkbaar. Individualisme lijkt een gepasseerd station. Maar wat komt ervoor in de plaats? Samenwerking? Immers, biologen als Frans de Waal hebben laten zien dat in de natuur altruïsme en samenwerking, waarbij individuen korte-termijn genot opofferen voor lange-termijn welzijn van de groep als geheel, een duurzamer oplossing is dan individualisme. Echter, samenwerken kan op meerdere manieren. Een apenkolonie is een groep individuen die groepsnormen en –waarden hebben en voor elkaar opkomen. Frans de Waal geeft die apen in zijn boeken vaak namen. Dit lijkt sterk op het voormalige CDA-ideaal: normen en waarden die individueel gerespecteerd worden en waar een samenleving uiteindelijk op drijft. Maar dat ideaal heeft gefaald. Want over welke normen en waarden hebben we het dan? Wiens normen? Wiens waarden?
Daarnaast kent de biologie ook de meer militaire vorm van samenwerking, denk aan een mierennest of een zwerm bijen, ongelooflijk efficiënt, maar waarbij individuen naamloos zijn en zich zo nodig opofferen voor het collectief. Ook dat is samenwerking, maar wel van een andere orde. Hier geen namen, maar nummers. Hier geen unieke individuele bijdrage, maar vervangbaarheid.
Kijk vervolgens eens naar de PVV. Dat is een partij die volledig het collectiefdenken tot cultuur heeft verheven. Binnen de PVV is het individu volstrekt ondergeschikt aan de partij als geheel. Wanneer een prominent PVV-lid schijt heeft aan zijn buren en door hun brievenbus urineert, wordt dat behandeld als een strikt persoonlijke zaak, een zaak van het individu – totdat het de partij als geheel zoveel reputatieschade heeft berokkend, dat de stekker uit het lidmaatschap wordt getrokken. Bij de recente provinciale verkiezingen weigerde de PVV de namen van de kandidaten bekend te maken; ze waren nummers op een lijst. Alle discussies over individuele wensen worden binnen de PVV gesmoord, het collectief streeft alleen efficiëntie na.
Het lijkt op wat je momenteel in Japan ziet gebeuren: de naamloze werkers die proberen de beschadigde kerncentrales te herstellen door zich schijnbaar willoos op te offeren voor het collectief. Het hoort bij hun cultuur, zo wordt gezegd, daar drijven de economieën van China en Japan op. Door een cultuur te bevorderen waarin het individu volstrekt ondergeschikt is aan het collectief, kun je maximale efficiëntie bereiken.
Kijk nu eens naar bijvoorbeeld ons onderwijs, naar de nadruk die op het onderwijs is komen te liggen op prestaties, op cijfers, kwantitatieve gegevens. Scholen worden beloond naar hun collectieve prestaties. Minister Van Bijsterveldt bevordert een cultuur waarin de wensen, verlangens en capaciteiten van het individu niet langer centraal staan, maar waarbij het collectief gediend moet worden. Onderwijs gaat niet meer over “Bildung”, het ontplooien en stimuleren van het morele en sociale gedrag van de individuele leerling om optimaal te functioneren in de samenleving, maar puur om cognitieve prestaties. Het gaat niet langer om individuen, maar juist door de kwantificering is er sprake van een sterke homogenisering en (liefst) egalisering. En waarom? Iedere keer weer hetzelfde argument: om te kunnen concurreren met de economieën van Japan en China, waar het collectiefdenken tot cultuur is geworden.
Kortom: het tijdperk van het individualisme lijkt voorbij. Langzaam maar zeker lijkt ook onze overheid de normen en waarden van onze samenleving onbewust te willen hervormen, te sturen in de richting van een collectiefdenkende meute, mensen stijf in het gelid met de neuzen dezelfde kant op, ooit wellicht zelfs kinderen in uniform. Een samenleving waarbinnen individuele beslommeringen als kunst, cultuur, religie en moraal niet meer meetellen, maar nog slechts collectieve prestaties die in cijfers zijn uit te drukken: meten is weten, gissen is missen. Het collectiefdenken moet ook onze cultuur worden, daarnaar streeft de huidige overheid. Wie dagelijks de krant leest, kan er overal de tekenen van zien. Maar dan stel ik de vraag aan de individuele lezer: is dat een samenleving waar u graag in zou leven, een cultuur waartoe u zou willen behoren?
Dr. Taede A. Smedes is godsdienstfilosoof en theoloog, en werkt als onderzoeker aan het Heyendaal Program on Theology and Science van de Radboud Universiteit Nijmegen.
Aanvulling, 18-07-2011: Een aangepaste versie van bovenstaand artikel is op 15 juli 2011 eveneens gepubliceerd op de site van Nieuwwij: http://www.nieuwwij.nl/index.php?pageID=13&messageID=6408.
Not an enticing prospect.
Door een cultuur te bevorderen waarin het individu volstrekt ondergeschikt is aan het collectief, kun je maximale efficiëntie bereiken.
sounds like the Borg Hive
Hi Pat,
Yes, you’re right. The Borg hyve is a good example of collective thinking – highly efficient, and every member of the hyve is replacable. Although the Borg hyve is a nightmarish example, I believe (in other words, it’s my hypothesis that) one can discern a tendency among policy makers in Europe to think towards collectivity. In some societies, such as the Japanese, this form of thinking already is highly influential and is out-competing European styles of thinking which are based on individualist modes of thought. It’s a scary prospect which we need to think about, that’s why I wrote this piece.
@Taede,
Niet je sterkste stuk, vind ik, als ik zo vrij mag zijn. Nogal voorgesorteerd in die zin dat je individualiteit louter positief en collectiviteit hoofdzakelijk negatief beschrijft, in termen van kadaverdiscipline.
Ook vraag ik me af of economische redenen (concurreren met Japan) nu echt de enige argumenten zijn die gebruikt worden in Nederland voor een meer collectieve insteek (als dit op zich al klopt, mijn waarneming is een andere). Zou het niet ook bezorgdheid zijn om individualisering, ieder voor zich, enz.?
Verder noem je ‘cultuur, religie en moraal’ als ‘individuele beslommeringen’. Maar het zijn natuurlijk net zo goed, en misschien nog wel meer, collectieve aangelegenheden.
Steven,
Met alle respect, maar ik vermoed dat je het stuk wellicht wat te snel gelezen hebt. Ik zet individualisme juist helemaal níet positief neer (zie de uitspraak van Stacey Rookhuizen). Integendeel – ik zie het doorgeschoten individualisme van de bankiers (maar ook Rookhuizen, da’s louter egoïsme) én het collectivisme beide als negatief (hoewel ik op zich individualisme wel weer liever heb dan collectivisme). Beide sluiten de vorm van samenwerking uit die ik het liefst zou zien!
Natuurlijk zullen economische redenen niet de enige argumenten voor een collectivistische overheidsvisie zijn. Een collectief is gemakkelijker te beheersen (machtsargument), te sturen (beleidsargument), etc. Het zou kunnen dat het collectivisme als alternatief voor individualisme wordt gepropageerd, maar ik zou dan zeggen: van de regen in de drup.
Dat religie, moraal etc. ‘individuele beslommeringen’ worden, is een gevolg van de collectivistische denkstijl, en representeert niet mijn eigen visie. Inderdaad zijn religie etc. voor collectivistische doeleinden gebruikt (vgl. het beleid van Stalin en Hitlers opportunistische religiositeit). Religie kan collectivisme ook bevorderen (vgl. bijvoorbeeld bepaalde vormen van de Islam). Toch denk ik dat gezonde religiositeit (ik geef toe dat het meer argumentatie behoeft om verder uit te diepen wat ik bedoel) een balans oplevert van individualisme en gemeenschapszin.
@Taede,
Erg leuk stuk dat me aan het denken zet. De samenleving waarin ik wil leven is, net als die van jou, niet een van doorgeschoten idealisme of een van individu marginaliserend collectivisme. Je stukje maakt me echter niet duidelijk welke vorm van samenwerking jij zelf dan het liefste zou zien. Ik ben daar wel benieuwd naar.
Als ik voor mezelf spreek: ik denk dat het “oude” Bildungsideaal het lastig heeft in onze tijd, terwijl onderwijs juist een belangrijke rol speelt in de vorming van onze samenleving. Laatst las ik een interessant stuk* over het moderne Bildungs-ideaal (“burgerschapvorming”) waarin scholen worden opgeroepen om de verantwoordelijkheid te nemen om het kritisch-democratisch burgerschap te stimuleren bij hun leerlingen. Ik denk dat het een goede zaak zou zijn als dit meer zou gebeuren, en niet alleen op scholen. Misschien heeft het oude CDA-ideaal gefaald, maar dit is geen reden om normen en waarden maar direct van de hand te doen. Het zou juist een reden moeten zijn om een forum te creëren waarbinnen we samen op zoek gaan naar normen en waarden die wel passen bij de huidige tijd.
* http://www.kennisland.nl/nl/filter/opinies/burgerschapsvorming-scholen-benut-je-vrijheid
Taede,
IK heb je vast niet goed begrepen. En ik geef toe dat ik nogal snel heb gelezen.
Maar ook na zorgvuldiger lezing, begrijp ik de rode lijn niet goed. Reconstructie van je betoogstappen:
1. Het harde individualisme is voorbij.
2. Daarvoor in de plaats komt een marktgedreven collectivisme dat ons door de overheid min of meer wordt opgelegd.
Tot zover kan ik het volgen. Maar daarna is me niet duidelijk wat je nu precies wilt zeggen, omdat je niet echt met een alternatief komt. Pleit je voor een andere vorm van gemeenschap? Wil je een pleidooi voeren voor een gezonde vorm van individualisme?
Taede,
gezonde religiositeit……een balans oplevert van individualisme en gemeenschapszin
is key thing I agree – tho’ translation issues mean I am not quite sure what religiositeit comprehends here (and such definitions hard enough in one’s native tongue – no?)
Als aanvulling: misschien bedoel je met de verwijzing naar apen en De Waal een richting te wijzen naar ‘samenwerking’. Maar daarbij heb ik dan twee vragen:
1. Als samenwerking zo diep in onze natuur zit ingebakken (wat Lactantius al schreef in de vierde eeuw, maar nu gelukkig ook ontdekt is door De Waal), waarom kon al dat individualisme dan ontstaan? Zouden we hier niet iets moeten met een reflectie op wat de chr traditie ‘zonde’ noemt?
2. Is het probleem met apen als voorbeeld niet dat je elke moraal bij hen kunt vinden: samenwerking, maar ook het uitmoorden van andere groepen (zoals chimps doen)? Ik geloof dat het Nancey Murphy was die schreef dat je bij apen zowel altruïsme als een Nietzscheaanse Herrenmoral kunt vinden. Het is maar wat je aanspreekt. Kortom, ‘moraal’ vinden bij apen is doorgaans een selectie van wat ons aanspreekt op basis van onze eigen morele tradities. Biologen reflecteren daar meestal niet op, maar jij als filosoof wel, neem ik aan.
Mijn Van Dale uit 1976 geeft voor religiositeit : 1) godsdienstigheid, godsvrucht en 2) geloofsleer. Van Dale Nederlands-Frans vertaalt het woord met devotie.
Ik denk dat de Engelse Wiki onder religiosity de huidige betekenis beter weergeeft. De Franse Wiki mag er ook zijn : un effet de la sensibilité sur l’attitude religieuse, conduisant à une vague « religion » personnelle.
Wat nu een gezonde dosis religiositeit is om een gezonde balans tussen individualisme (niet opgevat in de zin van egoïstisch) en collectivisme of tussen individualisme (= egoïsme) en altruïsme te bereiken verdient mijns inziens wel enige toelichting.
@ Gary
Mooi stuk van Jitske Brinkman op kennisland.nl. Er staat echter twee keer in dat het onderwijs de kinderen de juiste normen en waarden moet bijbrengen. Dat is in strijd met het opvoeden tot kritisch burgerschap dat zij terecht ook noemt. Anders gezegd, we zitten hier gevaarlijk dicht bij staatsonderwijs.
In plaats van het bijbrengen van de juiste normen en waarden zou het onderwijs er wellicht beter aan doen kinderen de elementaire beginselen van de democratische rechtsstaat en de grondwet bij te brengen, want daar schijnt men praktisch niets te doen in het onderwijs tegenwoordig.
Het begrip Bildung is mijns inziens te complex om op een lijn te stellen met opvoeding tot goed burgerschap zoals de overheid dat wenst.
Taede, ga je nog reageren op mijn vragen of doe je daar niet aan? Ik heb er alle begrip voor als je niet toekomt aan discussies over je artikelen. Zo’n weblog bijhouden lijkt me al werk genoeg. Maar ik lees nergens dat je op dit punt een beleid hebt. Nu is het voor mij een beetje onduidelijk wanneer je wel of niet reageert. Als ik weet dat je dat niet doet, kan ik er voortaan van afzien je vragen te stellen. Dat scheelt ons allebei tijd.
Steven,
Ja, ik kom nog met een reactie (ook omdat jouw vraag min of meer ook door anderen wordt gesteld), maar heb het momenteel even behoorlijk druk. Ik vermoed dat ik met een aparte blogbijdrage hierover kom. Ik moet er zelf ook gewoon nog even over nadenken, want het is ook een lastig probleem. Overigens zie ik individualisme an sich niet als een probleem en waardeer ik het niet negatief (individualisme is volgens mij zelfs een resultaat van het christendom), maar het wordt een probleem als het doorschiet (zoals je dus bij Rookhuizen ziet gebeuren).
Overigens reageer ik normaliter wel op discussies op mijn weblog, maar ik heb het momenteel even erg druk met andere zaken (o.a. een nieuw boek en een aantal artikelen). Mijn excuses!
Taede, prima. Excuus niet nodig. Ik vroeg alleen even waar ik aan toe was. Sterkte met alle werkzaamheden. Ik zie het wel verschijnen t.z.t.