Religie verdwijnt niet in Nederland, ondanks wat in de media door al te hoopvolle atheïsten wordt gepreekt. Maar religie verandert wel. Volgens godsdienstwetenschapper en journalist Koert van der Velde is de “hype” omtrent mindfulness hier een indicator van. “Van oorsprong religieuze ideeën en technieken krijgen een tweede leven, nu wetenschappelijk getest, zonder geloof, om hun werkzaamheid”, schrijft hij in zijn recent verschenen boekje Geen gezweef! Mindfulness zonder dat het mindfoolness wordt (Damon 2015).
En hij vervolgt: “Mindfulness is dus onderdeel van een grotere culturele verandering, die het religieuze vacuüm dat in het Westen na de teloorgang van het christendom is ontstaan, toch weer min of meer religieus weet op te vullen” (p. 151). Mindfulness, zo zegt Van der Velde, is niet slechts een methode. Nee, mindfulness is ten diepste religieus. Nederland mag nog zo seculier zijn, de spirituele nood is blijkbaar hoog, en mindfulness beantwoordt aan die behoefte.
Een boekbespreking…
Methode
Mindfulness is, zo schrijft Van der Velde (p. 15) “een vorm van meditatie waarbij de beoefenaar ‘niet oordelende aandacht voor het hier en nu’ cultiveert, meestal door zich te concentreren op de ademhaling”. Velen beschouwen mindfulness als een methode, het wordt door velen behandeld als “van boeddhisme gestripte vipassana-meditatie” (p. 29). Maar klopt het werkelijk dat het religieuze aspect bij mindfulness afwezig is, zoals zovelen beweren? Van der Velde meent van niet. Dat mindfulness “slechts” een methode is, waarvan de werking wetenschappelijk bewezen is, en die dus niet religieus is, klopt volgens Van der Velde niet. Wie goed kijkt en luistert, merkt dat mindfulness juist zeer religieus is. En dat is volgens Van der Velde zowel een zegen als een vloek.
Van der Velde heeft op internet al heel wat over zich heen gekregen met zijn bewering dat mindfulness ten diepste religieus van aard is. Het strijkt heel wat mensen tegen de haren in, en Van der Velde beschrijft in dit boek ook precies waarom. Mindfulness is zo succesvol omdat het juist alle schijn van religiositeit lijkt te schuwen. Mindfulness is immers wetenschappelijk bewezen en dus juist níet religieus, niet zweverig. “’Zweven’ is taboe binnen het mindfulnesswereldje”, schrijft Van der Velde (p. 32), en hij vervolgt dan: “En bij mindfulness zie je dat velen zweverigheid vooral proberen te voorkomen door het botweg negeren van religieuze wortels en inhouden met een beroep op wetenschap die de praktische toetsbaarheid bewijst in het dagelijks leven, de gezondheidszorg en het bedrijfsleven”.
Mindfoolness
En juist dat naïeve negeren van de religieuze wortels en inhouden van mindfulness, dat beschouwt Van der Velde als een voorbeeld van wat hij met een neologisme noemt mindfoolness. Niet alleen vindt Van der Velde het ronduit naïef dat de religieuze achtergrond van mindfulness (en vooral van degenen die mindfulness propageren) genegeerd wordt vanuit een soort “religiestress” (een term van de remonstrantse theoloog Tom Mikkers, gebruikt om de Nederlandse ongemakkelijkheid met religie aan te geven). Immers, mindfulness als kale methode zal de meeste gebruikers niet lang kunnen boeien. Het is juist wanneer mindfulness wordt ingekaderd in een project van persoonlijke ontwikkeling, dat de spirituele elementen ervoor zorgen dat de doorbloeding van de methode constant blijft, zodat de beoefenaar mindfulness in het alledaagse leven een plek kan geven.
Godsdienstvrijheid
Maar erger nog vindt Van der Velde dat de overheid enerzijds probeert religie uit het publieke domein te weren, maar wel mindfulness propageert, en daarmee door de achterdeur bepaalde religieuze opvattingen weer naar binnen smokkelt. Van der Velde laat bijvoorbeeld zien hoe in het leger en bij de marechaussee met mindfulness gewerkt wordt, en schrijft dan (p. 127): “Naïef wordt hier gepleit voor de maatschappelijke introductie van minder of meer religieuze vormen, zonder inzicht in het feit dat dit botst met de bij ons geldende vrijheid van godsdienst en de scheiding tussen ‘kerk’ en staat (…). Deze twee belangrijke historische hoekstenen van de rechtstaat komen in het gedrang als beoefening van mindfulness verplicht wordt.”
Stel dat het bidden van weesgegroetjes zou werken, dan nog zou de overheid het katholicisme niet verplicht mogen stellen, omdat dit indruist tegen de vrijheid van godsdienst en de scheiding van kerk en staat. Maar dat gebeurt dus wél met mindfulness, vanuit de veronderstelling dat hierbij van religie geen sprake is, maar dat het gaat om een kale methode zonder verdere implicaties.
Wezenlijke zaken
Maar hoe religieus is mindfulness eigenlijk? Van der Velde heeft heel wat literatuur doorgespit en gesproken met experts, zoals de Vlaamse mindfulness-beoefenaar Edel Maex. Maex geeft toe dat hijzelf worstelt met het religieuze aspect van mindfulness, omdat zijn cliënten dat liever niet horen. Toch zegt hij in het boek (p. 66): “Niet alleen is mindfulness in de kern mededogend, ook is ze als het goed is religieus – niet zoals atheïsten erover schrijven – het aanhangen van dogma’s over bovennatuurlijke wezens. Maar mindfulness is wel heel religieus als je zegt dat religie gaat over de meest wezenlijke zaken van het leven, waarover we uiteindelijk niks weten, maar waar we wel iets mee moeten”.
Elders (p. 67) zegt Maex: “Mindfulness biedt wat de traditionele religies ook boden, zoals stilte en inkeer. Er zit een gerichtheid op heelheid in, op inzicht, wijsheid en mededogen. En daarvoor gebruik ik het woord ‘religieus’”. Die gerichtheid op heelheid, inzicht, wijsheid en mededogen herkent Van der Velde ook bij bijvoorbeeld de “uitvinder” van mindfulness, Jon Kabat-Zinn, en bij heel veel andere mindfulness-trainers.
Geen tegenstander
Van der Velde is overigens geen tegenstander van mindfulness. Hij heeft zelf ervaren dat mindfulness werkt, heeft ook veel wetenschappelijke studies bekeken en gesproken met onderzoekers. Zijn probleem is dat mindfulness als een niet-religieuze methode wordt aangeprezen, terwijl duidelijk is dat het allerlei religieuze veronderstellingen en inhouden met zich meebrengt. Van der Velde ergert zich dus aan de naïviteit waarmee met mindfulness wordt omgesprongen, waardoor het in zijn ogen mindfoolness wordt.
Verder is hij ook niet tegen het religieuze aspect van mindfulness – integendeel! Van der Velde wijdt hele hoofdstukken aan de mogelijkheid van mindfulness voor een spirituele levenshouding nu de invloed van de christelijke religie in Nederland sterk aan het afnemen is. Mindfulness heeft de potentie om een secular religion te worden. Voor sommigen is het een vervanging van traditionele religieuze denkbeelden, voor anderen is het getransformeerde religie. Het beantwoordt aan de zingevingsvragen die in onze geseculariseerde samenleving nog altijd leven. En het doet dat goed, daarover is Van der Velde ook heel helder. Hij waardeert dat aspect van mindfulness uiteindelijk positief.
Boeddha of massamoordenaar
Maar opnieuw, zoals bij alle religie kan ook mindfulness gebruikt worden ten goede én ten kwade. Het kan “iemand helpen zich om te vormen tot boeddha of tot massamoordenaar”, zo schrijft Van der Velde (p. 133). Immers, ook de massamoordenaar Anders Breivik had zijn daden voorbereid via zen-boeddhisme. In de VS bereiden criminelen zich voor met behulp van mindfulness. En de Nederlandse overheid is druk bezig militairen via mindfulness om te vormen tot koelbloedige moordmachines. In de VS wordt mindfulness soms ook wel een civil religion genoemd: een religieuze of levensbeschouwelijke ideologie die uiteindelijk ook politiek gedreven heeft of in politieke handelingen tot uiting komt. Ook dat is mindfulness. Dus opnieuw: voor naïviteit en mindfoolness kan geen plaats zijn.
Een klein maar diepzinnig boekje, 160 pagina’s, opgesplitst in korte hoofdstukjes. Een boekje dat de hype van mindfulness relativeert, waarbij het belang van mindfulness niet gerelativeerd wordt, maar waarbij integendeel gesteld wordt dat mindfulness feitelijk niet serieus genoeg wordt genomen. Geschreven in gewone omgangstaal, zonder filosofische of theologisch jargon.
Hoewel het wat mij betreft soms wel iets gestructureerder had gemogen, kan ik niet anders dan dit boekje van harte aanbevelen. Het zet aan tot nadenken en is geschikt voor een ieder die geïnteresseerd is in seculiere religie, spiritualiteit en mindfulness. De vriendelijk-bescheiden prijs van afgerond 15 euro is daarbij ook een pré in een tijd waarin alles steeds duurder wordt…
Koert van der Velde, Geen gezweef! Mindfulnesss zonder dat het mindfoolness wordt.
Budel: Damon 2015. 160 pp., paperback.
ISBN 9789460362187. 14,90 euro.
Nu val ik toch even van mijn sokken. Eerst wordt mindfullness een religieus jasje aangetrokken en doet de overheid ineens aan religie, daarna wordt het geframed als een secular religion en dat is toch vooral positief en via het zen-boeddhisme van Anders Breivik wordt ook nog even fijntjes op de risico’s ervan gewezen. Alles wordt op een hoop gegooid door Van der Velde en dat wordt ook nog eens door jou de hemel ingeprezen… Kan mindfullness ook ontdaan worden van alle religiositeit en als tool, niet eens als meditatietool, gezien worden om bewust met dingen om te gaan?
Mindfulness is een methode welke je aanleert je goed te concentreren op wat je doet, dat zou enigszins rust kunnen breng in de hectiek van het brein en leiden tot een intuïtief begrijpen van wie je nu eigenlijk bent. Dat geldt ook voor het bedrijven van activiteiten waarin je jezelf volledig zou kunnen verliezen.
Maar ik begrijp denk ik wel waar de schoen bij Koert van der Velde echt wringt.
Kun je je nader verklaren, Egbert? Waar zie jij de schoen wringen?
Martijnpeterburgers,
Alles wordt niet op één hoop gegooid, maar netjes op een rijtje gezet.
Verder vraag je: “Kan mindfullness ook ontdaan worden van alle religiositeit en als tool, niet eens als meditatietool, gezien worden om bewust met dingen om te gaan?” Je hebt dan dus een specifieke opvatting van mindfulness, die niet overeenkomt met wat er in het algemeen onder verstaan wordt (zie de definitie die Van der Velde geeft). Met andere woorden: dan heb je het dus eigenlijk niet over mindfulness, maar gewoon over een bewuste levenshouding. Mindfulness wordt altijd gebruikt als betrekking hebbend op een meditatieve houding.
Dank voor de intrigerende bespreking. Ik ga eens kijken of het boek in de bibliotheek te vinden is.
Wat ik me afvroeg terwijl ik je bespreking las (en wat ik merk dat ik me steeds vaker afvraag als ik stukken over religie lees – vandaar dat ik nu maar eens de gelegenheid grijp om deze vraag te stellen) is dit: wat maakt iets religieus/tot een religie (anders gezegd: wat versta je nou eigenlijk onder religie)? Idem voor spiritualiteit? Is religieus en spiritueel hetzelfde?
De hier aangehaalde beschrijving van Maex (“religie gaat over de meest wezenlijke zaken van het leven, waarover we uiteindelijk niks weten, maar waar we wel iets mee moeten”) zegt me weinig.
“gerichtheid op heelheid in, op inzicht, wijsheid en mededogen” zegt me meer, maar als iedere individuele activiteit die heelheid, inzicht, wijsheid of mededogen meebrengt, of bijbrengt of beoogt onder het recht op godsdienstvrijheid zou vallen dan valt er wel heel erg veel onder. Waarschijnlijk onwerkbaar veel …
Beste Taede,
Afgezien van deze boekbespreking ben ik het met Arno Wouters eens dat jij blijkbaar een opvatting over religie hebt die niet voor iedereen duidelijk is en die het blijkbaar ook zonder God of godsdienst kan stellen.
Van Dale vermeldt bij ‘religie’ geloofsleer, godsdienst. Blijkbaar zijn religie en godsdienst volgens jou niet synoniem en het is niet voor de eerste keer dat dit misverstand oproept, in ieder geval bij mij.
Je kunt God en godsdienst niet laten vallen zonder in de categorie ‘atheïst’ te belanden, dunkt mij.
Zelf heb ik er een hekel aan als atheïst weggezet te worden; God heeft voor mij dermate weinig betekenis dat je mij niet eens een atheïst zou mogen noemen en misschien voel jij dat ook zo.
In ieder geval probeer ik mij ver te houden van iedere uitspraak over God en in die zin ben ik ongetwijfeld een atheïst, maar volgens mij ben jij dat net zo goed.
Misschien kun je dit misverstand – want dat is het – eindelijk eens wegnemen, dat zou wel zo duidelijk zijn.
@Peter Burgers, Kun je je nader verklaren, Egbert? Waar zie jij de schoen wringen?
Linkshandig typen valt behoorlijk tegen Peter, (ongelukje gehad), maar hierbij dan maar de navolgende link :
http://boeddhistischdagblad.nl/boeddhisme/mindfulness/61505-koerts-kruistocht-tegen-mindfulness/
Egbert,
Een ongelooflijk venijnige reactie, wat mij betreft een boeddhist onwaardig (maar ja, boeddhisten zijn ook maar mensen). En bovendien gewoon fout. Van der Velde is helemaal niet tegen mindfulness, het gaat hem om heel iets anders. Maar de auteur van het stuk heeft duidelijk het boek niet gelezen. Echt triest.
Mijn eerste reactie zou ook precies die van martijnpeterburgers kunnen zijn.
“Much ado about nothing.” was het eerste dat bij mij opkwam 😉 Maar ik weet dan ook vrij weinig van mindfullness. Als ik het zo lees lijkt het me ook vooral een tool, beter kunnen concentreren op dingen, rust pakken.
Seculiere religie is dan ook schromelijk overdreven, waar religie graag een zin van het leven placht te geven, geeft mindfullness je blijkbaar een tool om handiger te leven, zonder daar daadwerkelijk een ‘zin’ bij te geven, da’s nogal een verschilletje.
Net het verschil waardoor het toch echt niet religie, maar als je je ogen wel heel ver dicht knijpt, misschien spiritueel, genoemd kan worden?
Dit stukje
Immers, ook de massamoordenaar Anders Breivik had zijn daden voorbereid via zen-boeddhisme. In de VS bereiden criminelen zich voor met behulp van mindfulness. En de Nederlandse overheid is druk bezig militairen via mindfulness om te vormen tot koelbloedige moordmachines
Lijkt me vooral spijkers op laag water zoeken.
@Teade, zover ik weet is het Boeddhisme een levensfilosofie, geen religie.
Koert van der velde schrijft vervolgens als reactie onder het “gewraakte” artikel:
“Ik laat in Geen Gezweef! zien dat mindfulness vaak religieuzer is dan men wil toegeven”.
Religieus?, in welk opzicht? Dat is (m.i.) bij mindfulness helemaal niet aan de orde.
Volgens mij worden hier spiritualiteit en religie door elkaar gebruikt, terwijl dat imho toch echt niet hetzelfde is. Ik vind spiritualiteit een ruimer begrip, want religie heeft toch meestal met geloof in god(en) te maken. En is vaak institutioneel georganiseerd. Terwijl spiritualiteit voor iedereen van toepassing is, ook voor mensen die niet geloven.
Bert (en Taede), ik gaf hierboven geen mening over Taede’s opvatting van religie hoor. Ik vroeg me af wat er onder begrippen als ‘religie’, ‘religiositeit’, ‘spiritualiteit’ etc. verstaan wordt.
Ondertussen vond ik op een ander blog een commentaar van Koert van der Velde waarin deze vertelt dat hij in zijn proefschrift, Flirten met God (2011) probeert religie “zo te definiëren dat ze recht doet aan het traditionele verschijnsel zoals we dat overal te wereld door alle tijden heen kunnen zien – islam, christendom, hindoeïsme, boeddhisme enzovoort. ” Religiositeit is volgens hem “het je aangesproken voelen door iets wat achter de grens van je begrip ligt”. “Wie hierop probeert een antwoord te vinden, al dan niet op een rituele, symbolische manier, die is religieus bezig.”
Dat helpt me een eind op weg maar het geeft nog geen definitie van “religie” – tenzij je elke verzameling van religieuze bezigheden een religie zou noemen, maar dat lijkt me weinig overtuigend.
Waarom uit het eventuele feit dat mindfulness religieuze behoeften vervult zou volgen dat met de adoptie van mindfulnesstraining door het leger en de marechaussee “twee belangrijke historische hoekstenen van de rechtstaat” in het gedrang komen is me op dit moment (nog) niet duidelijk.
Oeps, er zat in foutje in de link naar het commentaar van Koert van der Velde die ik hierboven gaf. Deze is naar ik hoop wel goed.
Arno Wouters,
Taede heeft zich al vaker uitgelaten op een manier die ik niet goed kan rijmen met religieus geloof en ik zou hem graag willen begrijpen, vandaar.
Niets menselijks is mij vreemd, ook ik wordt soms overmand door ontzag voor de natuur en vragen die onpeilbare antwoorden lijken te hebben. Mijn motto is: “als je iets wil weten, dan moet je het uitzoeken”, maar niet iedereen denkt daar zo over. Ik vrees echter dat er geen makkelijker manier is om antwoorden te krijgen. Geloof of spiritualiteit moet niet ontaarden in het sussen van je nieuwsgierigheid, dunkt mij.
Ik doe het zelf ook, soms in combinatie met yoga, soms zonder, en dat bevalt erg goed. Het is ondertussen overtuigend wetenschappelijk aangetoond dat mindfulness positieve effecten heeft op veel gebieden (van concentratie tot omgaan met angststoornissen en depressie). Je kunt deze techniek volledig toepassen zonder in de achterliggende metafysica of religieuze oorsprong te hoeven geloven. Op die manier kun je het toepassen in het onderwijs, in het bedrijfsleven, in de sportwereld enz. Het is ongetwijfeld waar dat sommigen die metafysica er wel bij betrekken, maar dat *hoeft* niet. Het is daarmee gewoon een seculier middel om jezelf geestelijk gezond te houden. Op die manier is het dus ook geen religie, tenzij je dat begrip zo breed oprekt dat vrijwel elke activiteit naast ons basale biologisch gedrag daaronder valt. Ik denk dat Van der Velde dus nogal overdrijft door mindfulness in de huidige Nederlandse context religieus te noemen.
Ik kan me voorstellen dat bedrijven dit bij hun werkgevers willen stimuleren, net als sporten, of gezond eten. Lichamelijk en geestelijk gezond blijven is ook in hun belang. Dat het je ook tot een massamoordenaar kan maken omdat Breivik het toepaste of omdat militairen er baat bij hebben in oorlogssituaties, is flauwekul. Breivik sportte waarschijnlijk ook – en militairen doen dat zeker – om lichamelijk fit te worden/blijven voor hun taak. Maakt dat sport daarmee ook discutabel? Met een rustige geest kun je goede en kwade dingen doen, net als met een fit lichaam.