Via Twitter (zie HIER en HIER) vernam ik zojuist dat de Delftse wetenschapper Cees Dekker – voor velen nog bekend (of berucht) vanwege zijn positieve verhouding tot Intelligent Design en later vanwege zijn “bekering” tot theïstische evolutie – de Reijer Hooykaasprijs gewonnen heeft. Volgens een van de tweets van Martine van Veelen is Dekker daarmee “de meest inspirerende christelijke wetenschapper van de afgelopen jaren”. Ofschoon ik Dekker uiteraard feliciteer bij deze erkenning, zet ik in meer algemene zin toch mijn vraagtekens bij deze nominatie. Ik vrees namelijk dat de wijze van opereren van ForumC momenteel het debat over geloof en wetenschap alleen maar meer polariseert. Een kritisch essay…
Laat me positief beginnen: dat er een organisatie is die zich opwerpt om de dialoog omtrent geloof en wetenschap in Nederland op de kaart te zetten nieuw leven in te blazen, vind ik een fantastisch initiatief. ForumC heeft zich de afgelopen tijd opgeworpen als de Nederlandse organisatie op het gebied van science and religion. Ze hebben een aantal initiatieven op touw gezet en een website – http://geloofenwetenschap.nl – opgezet die behoorlijk wat boeiend materiaal biedt. Maar ondertussen is volgens mij ook wel gebleken dat ForumC weliswaar in formele zin de dialoog over geloof en wetenschap in Nederland wil stimuleren, maar dat er toch ook een bepaalde agenda meespeelt.
Van atheïsme, via ietsisme naar theïsme?
Met name in het recente opiniestuk inTrouw van vorige week, kwam sterk naar voren dat Van Veelen – de programmacoördinator van ForumC – toch wel een sterk gekleurd beeld heeft van hoe wetenschap en geloof zich tot elkaar zouden moeten verhouden. In haar stuk bekritiseert ze de materialistische houding van veel wetenschappers, die ze ook tot uiting ziet komen in de verwerping door wetenschappers van “ietsisme”, zoals dat blijkt uit het onderzoek dat ForumC een aantal maanden geleden heeft laten doen. Als wetenschappers zich wat opener zouden opstellen, zouden ze het ietsisme wellicht wat positiever waarderen:
Daarom stel ik voor dat wetenschappers deze maand tijdens de koffiepauze of de lunch eens buiten de vastomlijnde kaders treden en met elkaar in gesprek gaan over ‘Iets’. Wellicht inspireert dit tot nieuwe inzichten en vervolgonderzoek en krijgt het grote ‘Iets’ in de toekomst zelfs een naam.
Met name uit die laatste zin wordt duidelijk dat “ietsisme” voor Van Veelen blijkbaar al een begin is op de weg naar een volmondig christen-zijn. Wie “ietsist” is, die erkent dat er een “hogere macht is die het leven beheerst” (dit is de definitie die Van Veelen in haar ForumC-onderzoek gebruikt) en natuurlijk is een erkenning van een dergelijke hogere macht de eerste stap naar de erkenning dat die hogere macht ook iets te maken heeft met ieders individuele leven (aldus de definitie die in het ForumC-onderzoek voor “theïsme” gebruikt wordt). Ietsisten zijn dus eigenlijk crypto-theïsten. (Zie HIER voor het hele onderzoeksrapport.)
En nu heeft Cees Dekker de Reijer Hooykaasprijs gewonnen. Dat lijkt een hele eer, maar het onderstreept het sterk charismatisch-evangelische aura dat ForumC rond zich draagt, een nestgeur die er toch voortdurend omheen hangt. Is dat erg? Op zich niet, als ze zich werkelijk open opstellen wat geloof en wetenschap betreft. Het zijn immers vooral evangelicale en orthodoxe gelovigen die moeite hebben met geloof en wetenschap. Dat ForumC zich vooral op die gelovigen richt, is op zich geen probleem. Wel vind ik dat ForumC een heel sterk apologetisch karakter heeft, dat ze meent dat vooral de rationaliteit van het christelijk geloof verdedigd moet worden, en dat lijkt mij funest voor een initiatief dat een debat over geloof en wetenschap wil openen.
Wil ForumC het wiel opnieuw uitvinden?
Ik heb af en toe sterk de indruk dat ForumC helemaal opnieuw het wiel aan het uitvinden is. In gesprekken met ForumC-medewerkers naar aanleiding van het symposium No Faith in Science dat een paar weken terug plaatsvond, kreeg ik sterk de indruk dat ze van dachten met iets unieks bezig te zijn, namelijk het opstarten van een debat over geloof en wetenschap in Nederland. Mij is onderhand wel duidelijk geworden dat de meeste mensen binnen ForumC niet veel weet hebben van het internationale, met name Amerikaans-Engelse veld van science and religion. Zo weten de meesten niet wie Ian Barbour, John Polkinghorne, Arthur Peacocke, John Haught, Phil Hefner, Nancey Murphy, etc. zijn. Voor sprekers put ForumC uit een beperkt evangelicaal vaatje van mensen die gelieerd zijn aan het Britse Faraday-instituut – weliswaar een gerenommeerd en goed bekend staand instituut, maar toch ook met specifiek de focus gericht op meer evangelicale gelovigen. (Aanvulling, 20/11: Die laatste zin was bij nader inzien toch te kort door de bocht, doet aan de waarheid geen recht, en heb ik derhalve geschrapt.)
Ik moet daarbij toch aantekenen dat voor mij de grote uitzondering wel Ab Flipse is, de VU-historicus die zich de laatste jaren toch ook steeds meer ontpopt heeft tot de Nederlandse historicus in het gebied van science and religion. Flipse heeft in verschillende publicaties facetten van de Nederlandse omgang met geloof en wetenschap belicht. Hij krijgt ook steeds meer internationale erkenning voor zijn historische werk. En hij heeft een gedegen kennis van het werk van Engelstalige historici als Ron Numbers, John Hedley Brooke en Peter Harrison. Flipse weet heel goed waar het internationaal over gaat.
ForumC versterkt de polarisatie van het debat
Maar gaat het ForumC lukken om geloof en wetenschap in Nederland op de kaart te zetten? Ik heb er een zwaar hoofd in. De evangelicale spruitjeslucht die rond ForumC hangt werd zaterdag versterkt door het organiseren van een speciale Wetenschapsdag die bedoeld was om “christen-wetenschappers” een hart onder de riem te steken. Dat er zo’n dag nodig lijkt voor christelijke wetenschappers zal voor veel gelovige én ongelovige wetenschappers een sterk sektarisch gevoel oproepen.
Door juist een dag voor gelovige wetenschappers te organiseren, waar christen-wetenschappers elkaar kunnen ontmoeten en bemoedigen, wordt de boodschap die ForumC wil uitdragen – dat geloof en wetenschap niet met elkaar in conflict zijn – volledig onderuit gehaald. Immers, de indruk ontstaat alsof het iets bijzonders is dat een wetenschapper gelovig is. Dat gelovige wetenschappers een bedreigde diersoort vormen. Met andere woorden, de boodschap die uit de ForumC Wetenschapsdag naar voren komt is een van polarisatie: er is wel degelijk een conflict, en we moeten de christen-wetenschapper een hart onder de riem steken om toch vooral niet toe te geven.
Dat nota bene Cees Dekker – iemand die de afgelopen jaren meer dan welke andere gelovige wetenschapper ook de polarisatie over geloof en wetenschap in de hand heeft gewerkt – de Reijer Hooykaasprijs wint, onderstreept dat polariserende karakter. Want Cees Dekker is maar voor een zeer klein deel gelovigen een inspirerend voorbeeld. Voor zeer veel orthodoxe gelovigen is Cees Dekker juist het voor
beeld bij uitstek van hoe de wetenschap iemands geloof corrumpeert. In de ogen van veel gelovigen ontwikkelde Dekker zich immers van rechtgeaarde creationist, via het al wat dubieuzer Intelligent Design, tot een totale acceptatie van de evolutietheorie. Bovendien probeert Dekker in zijn wetenschappelijke werk via nanotechnologie leven in een lab te creëren en daarmee heeft Dekker voor veel gelovigen God van diens schepperstoel verdreven! Dat ForumC juist hém deze prijs toekent, zal veel orthodox gelovigen in het verkeerde keelgat schieten, en daarmee de polarisatie versterken. Voeg daar nog aan toe dat Dekker weliswaar een topwetenschapper is, maar dat veel wetenschapper hem vanwege zijn voormalige ID-sympathie met argusogen bekijken, en het wordt duidelijk dat Dekker wellicht niet de best-gekozen inspiratiebron is voor een constructief debat over geloof en wetenschap.
Doe het, maar doe het goed!
Dit is een erg kritisch stuk geworden. Maar nogmaals, ik ben er helemaal voor om geloof en wetenschap in Nederland goed op de kaart te zetten. En ForumC zou daar een goede rol in kunnen spelen. Maar dat moet dan wel goed gebeuren: doordacht en niet te populistisch, multidisciplinair (dus ook filosofen en theologen erin betrekken en niet puur focussen op natuurwetenschappen) en vooral ook met internationale netwerken die verder gaan dan het Faraday Institute.
Voorbeelden? Organiseer een symposium of een hele serie publiekslezingen, nodig een aantal internationaal erkende science and religion experts uit om een lezing te geven over een bepaald thema, en koppel vervolgens terug naar de Nederlandse situatie. Focus niet slechts op die evangelicale gelovigen die moeite hebben met de evolutietheorie, of op die wetenschappers die echt een rabiate en weinig doordachte atheïstische levensbeschouwing hebben. Focus daarentegen op de onderliggende metafysische en theologische issues, of op (wetenschaps)filosofische kwesties om duidelijk te maken wat wetenschap is en tot waartoe wetenschappers op grond van hun data nog kunnen claimen wetenschappelijke uitspraken te doen. Laat internationaal erkende klassieke teksten op het gebied van science and religion vertalen in het Nederlands, voor discussiegroepen. Zoiets. Maar ga niet iets doen wat elders al (en beter) is gedaan.
Andere ideeën zijn om geloof en wetenschap breder te benaderen. Denk eens na over het verbreden van “geloof” naar andere gelovige tradities – veel internationale (natuur)wetenschappers komen immers uit hele andere religieuze tradities. Hoe kijken die wetenschappers vanuit hun geloof naar wetenschap? Of denk aan spiritualiteit als invalshoek, en neem daarbij atheïstische maar zeer spirituele wetenschappers als Ursula Goodenough of Chet Raymo tot uitgangspunt, die hun spiritualiteit aan de wetenschap ontlenen. Dat vergt dan wel dat het begrip “spiritualiteit” enerzijds uit de esoterische hoek en anderzijds uit de theïstische hoek wordt gehaald. Maar je hebt wel een mooi onderwerp voor een debat over de relatie tussen spiritualiteit en levensbeschouwing (beide in een brede zin opgevat) en wetenschap.
Dát is waar het m.i. om moet gaan, en niet om natuurwetenschappers te overtuigen van het feit dat hun gelovige collega echt geen imbeciel is omdat hij gelovig is. Maar goed, ForumC is nog maar een paar maanden actief, er liggen dus nog kansen.
Aanvulling, 20/11: Een toelichting op de toekenning van de Reijer Hooykaasprijs aan Cees Dekker (alsmede een link naar de download van het hele juryrapport) is HIER te vinden. Ik kan me op zich in de woorden van het juryrapport wel vinden (de jury focust heel erg op de persoon van Dekker en hoe hijzelf als persoon het debat aangaat, ongeacht hoe zijn optreden door anderen wordt gepercipieerd), maar ik blijf ambivalent over de toekenning vanwege de hierboven genoemde redenen.
Ik hoop dat er niet veel wetenschappers naar die ForumC wetenschapsdag gegaan zijn. Dat opzetten van netwerken van ‘christelijke wetenschappers’ is dom: er zijn geen christelijke wetenschappers. Alsof er christelijke wetenschap bestaat. Er zijn wetenschappers die lid van de kerk zijn.
Bovendien: de Reijer Hooykaasprijs! Misschien dat in ForumC kringen professor Hooykaas bewonderd wordt, maar bij mij is prof. Hooykaas blijven hangen als apologeet.
ForumC lijkt erg op een emancipatiebeweging van evangelicalen. Ze doen over wat eerst de hervormden en daarna de gereformeerden deden. De refo’s zitten nog op het hek toe te kijken.
Mooi initiatief dat ForumC! Vandaag voor het eerst meegemaakt. Heb je (nog) commentaar niet helemaal uitgelezen Taede – jammer dat je er niet bij was? Makkelijk oordelen dan? Het was een mooie dag vandaag. By the way, Martine van Veelen is niet de voorzitster hoor, dat is Eppo Bruins.
@Gerdien. Ik was er ook bij: van katholiek naar PKN, niet echt evangelisch dus. 1 van de panelvragen was trouwens “zijn er christelijke wetenschappers” en inderdaad was het antwoord daarop nee zoals je aangeeft. Over Hooykaas had ik nog nooit gehoord, maar vind wel dat Cees die prijs heel terecht krijgt!
Stefan,
Ik ben er niet bijgeweest. Dat kwam omdat ik mij in de beschrijving op de site niet aangesproken voelde. De dag was overduidelijk aan gelovige natuurwetenschappers gericht, en niet aan mensen uit de geesteswetenschappen. Mijn kritiek op de dag is dan ook niet inhoudelijk, maar baseert zich op de tekst zoals die op de website staat. Ik ben wel benieuwd als je in een reactie een impressie van de dag wilt geven.
@ Gerdien
“Er zijn wetenschappers die lid van de kerk zijn.”
Mag het ook zijn: Er zijn gelovige wetenschappers die al of niet lid zijn van de kerk?
Hoi Taede,
Dank voor je ‘meedenken’ met ForumC. Een prikkelend essay dat om een (op dit moment beknopte) reactie vraagt.
Uiteraard is het niet de bedoeling het wiel opnieuw uit te vinden. ForumC realiseert zich terdege dat er (internationaal) veel studie wordt gedaan op het gebied van science and religion. Dat kun je alleen tot je schade negeren, waarbij moet worden aangetekend dat ForumC beoogt de ‘publieke’ dialoog rondom geloof en wetenschap te versterken, cq ‘geloof en wetenschap op de kaart te zetten’. Soms kan dat beter door niet zozeer specialisten in science and religion (filosofen, theologen, historici, wetenschapshistorici, sociologen, etc.), maar ‘gewone’ wetenschappers hun visie op geloof en levensbeschouwing te laten geven. Niettemin: ook de specialisten zijn onmisbaar, en mogen best wat bekender worden in Nederland (en misschien ook wel binnen ForumC)
Ook de expertise op het gebied van geloof en wetenschap binnen Nederland willen we uiteraard niet negeren. Er worden of zijn contacten gelegd met bestaande studiegroepen en kringen rondom dit thema (bijv. de studiegroep Natuurwetenschap en Theologie aan de VU, van Jan Boersema) en het bekende Atomium (vandaag sprak ik bijv. nog met prof. De Knijff over mogelijkheden voor samenwerking), de Stichting voor Christelijke Filosofie, en meer. En niet voor niets mocht jijzelf al twee keer acte de presence geven op een ForumC-activiteit als forumlid / spreker. Je opmerking over beperkte groep sprekers snap ik dan ook niet (zie activiteiten in afgelopen maanden).
Hopelijk komt de benadering ook tot uitdrukking in onze keuze voor sprekers, en de opiniebijdragen, nieuwsberichten en artikelen op de website. Ook daarin volgens mij aardig wat diversiteit in onderwerpen, expertise van de auteurs (soms geloof-wetenschap-specialisten aan het woord, soms juist gekozen voor het perspectief van de gewone wetenschappers). We hopen zeker (nog meer) internationale toppers te kunnen uitnodigen, met Ecklund zijn we aardig begonnen.
Maar het zal altijd zo blijven dat niet elke spreker, bijdrage of activiteit iedereen zal aanspreken.
Wat de ‘nestgeur’ betreft: zeker heeft ForumC (en haar voorgangers) haar wortels in de min of meer “orthodoxe” flank van het Nederlands protestantisme, maar times are changing. Dat geldt zowel voor organisaties, als voor tegenstellingen die ooit misschien absoluut waren. (Misschien zou iemand eens een geschiedenis van ForumC en voorgangers moeten schrijven ;))
Ongetwijfeld kan het allemaal wat uitgebalanceerder (we nemen je suggesties mee), maar zoals je zegt: we zijn nog helemaal niet zo lang bezig.
Streng stukje, Taede. Maar voor de verandering ben ik het nu eens grotendeels met je eens 🙂 Laat ForumC je aanbevelingen ter harte nemen.
Zijn apologeten dan zulke foute mensen, Gerdien? Ik dacht dat Hooykaas wel enig niveau had.
Taede, dat Forum C zich toelegt op gelovige wetenschappers is op zich niet vreemd: het zijn, volgens de algemene opvatting, immers deze wetenwchappers die een probleem hebben? Neem nu Aleman, hoogleraar te Groningen, die wel in het bestaan van een heilige geest gelooft, maar beroepshalve niet in het bestaan van onzichtbare wezens die boodschappen doorgeven aan zijn schizofrene patienten. Conceptueel is en blijft het christendom lastig te combineren met wetenschap. Er is voor filosofen en theologen nog veel werk te doen: is bijvoorbeeld een mystieke opvatting van het christendom niet veel vruchtbaarder? En wat betekent het om christen te zijn? Ik denk dat Forum C voorziet in een leemte.
Het is nagenoegzaam bekend dat mensen niet kunnen leven met een wereldbeeld dat niet rijmt. Wie in zijn wereldbeeld religie wil combineren met wetenschap kan daarbij wel wat hulp gebruiken juist van godsdienstwijsgeren als jij!
Het is overigens maar de vraag of het andere deel van de wetenschappers, de atheisten, feitelijk niet een keuze maakt die op de keper beschouwd zeer dwaas is: zich volstrekt afkeren van religie omdat dit poblemen oplevert voor het wetenschappelijke wereldbeeld. Zijn mensen in eerste instantie geen levende wezens, en daarna pas ‘epistemologische machines’? Het dwaze idee dat wetenschap je vertelt hoe de werkelijkheid ten diepste in elkaar steekt -het dwaze idee dat wetenschap meer is dan nicheconstructie- maakt dat deze mensen ook hetbgoede van religie dan maar overboord gooien. Het is waar: hoe minder bagage in je wereldbeeld, hoe gemakkelijker de boel zich laat ordenen. Maar mis je zonder religie niet iets essentieels? Ook dit zijn vragen waar de godsdienstwijsgeer nuttige antwoorden op kan formuleren.
Als Forum C een vehicel is voor al te dogmatische christenen, dan zal in de praktijk blijken dat bovenstaande doelstellingen niet gehaald worden. Dogmatisch christendom is in ieder geval niet te verenigen met wetenschap.- Of dat zo is merken we dan wel op de lange duur…
Vooralsnog denk ik dat het helpt om de mensen te laten zien dat de werkelijkheid zich niet laat dichttimmeren door wetenschappers en dat men dus, naar waarheid, in de werkelijkheid ruimte vindt voor religie en wetenschap.
Apologie is wat anders dan wetenschap.
Vooral toegepaste wetenschap, lijkt me. Dus ook weer niet helemaal anders. Maar de prijs is volgens mij helemaal passend bij wat Hooykaas zelf deed: als natuurwetenschapper schrijven over religie en wetenschap.
Hooykaas was nauwelijks een natuurwetenschapper: na zijn studie is hij direct de geschiedenis ingedoken.
Vast. Maar volgens mij ben je nu bezig met gelijk proberen te krijgen. Mijn vraag was of het erg is om apologeet te zijn. En ik concludeerde dat apologetiek wel degelijk met wetenschap te maken heeft.
@ Gerdien,
Hooykaas werd in 1946 benoemd tot hoogleraar geschiedenis van de natuurwetenschap aan de VU. Zie ook het boek van Ab Flipse. [1] Hij was een wetenschapshistoricus. Is dat geen wetenschap? Wikiquote en van Dale zegt over wetenschap: ‘Met wetenschap wordt zowel de menselijke kennis aangeduid als de organisatie om deze kennis te vergaren.’ [2,3] Als je deze definitie van wetenschap gebruikt dan was Hooykaas wetenschapper.
[1] Flipse, Ab; 2005, ‘Hier leert de natuur ons zelf den weg’ Een geschiedenis van Natuurkunde en Sterrenkunde aan de VU, Uitgeverij Meinema, Zoetermeer
[2] http://nl.wikiquote.org/wiki/Wetenschap
[3] http://www.vandale.nl/vandale/zoekService.do?selectedDictionary=nn&selectedDictionaryName=Nederlands&searchQuery=wetenschap
Dan zijn we het erover eens (?) dat hij geen natuurwetenschapper was, maar wel een wetenschapper. Dat hij zijn wetenschap vervolgens ook inzette voor apologetische doeleinden, maakt hem in die situaties een toegepaste wetenschapper.
Voor wie niet weet wie Reijer Hooykaas was even wat achtergrondinformatie.
Hooykaas (1906-1994) was uiteraard niet opgeleid als wetenschapshistoricus: die discipline bestond nog niet toen hij studeerde. Met anderen wordt hij gezien als grondlegger van het vakgebied wetenschapsgeschiedenis wereldwijd. In Nederland was hij zelf de eerste hoogleraar in de wetenschapsgeschiedenis.
Wetenschapshistorici zien hem zeker niet als apologeet; in ieder geval is zijn geschiedschrijving niet ‘apologetisch’ (in de zin dat de geschiedschrijving in dienst zou staan van geloofsverdediging ofzo). Overigens is zijn onderzoek naar de relatie tussen geloof en wetenschap in het verleden maar een klein deel van zijn werk. De betekenis van dat onderzoek is onomstreden. Deze is mooi beschreven door Floris Cohen (hoogleraar Utrecht) in het Amerikaanse wetenschapshistorische tijdschrift ‘Isis’ in 1998. Ik heb de pdf van dat artikel (tijdelijk) even op mijn website heb gezet, voor wie meer wil lezen:
http://www.few.vu.nl/~flipse/Cohen-Hooykaas-Isis.pdf
Voor de duideljkheid: natuurlijk wordt Hooykaas specifieke visie op het verband tussen de Reformatie en de opkomst van de wetenschap (de ‘Hooykaasthese’) niet meer precies op die manier door historici verdedigd. Maar zo gaat dat met elke historische these.
Een andere vraag is wat Hooykaas betekenis is geweest voor het ‘publieke debat’ over geloof en wetenschap waar de ‘Hooykaasprijs’ met name voor bedoeld schijnt te zijn. Hooykaas was vooral een academicus en mengde zich niet heel vaak in bredere discussies. Toch sprak hij ook wel voor een breder publiek (en schreef ook wel populariserende artikelen), maar dat was vooral in Engeland en Amerika. Ook in Nederland genoot hij bredere bekendheid, wat niet vanzelfsprekend was in een tijd waarin de meeste mensen niet verder keken dan de eigen zuil.
Op geloofenwetenschap.nl is zijn betekenis op dat vlak m.i.goed verwoord: http://www.geloofenwetenschap.nl/index.php/agenda/item/72-uitreiking-reijer-hooykaasprijs.html
Mooie bijdrage, Ab! Bedankt daarvoor!
@ Ab,
Bedankt voor de extra informatie en het artikel. Waardevol!
@Ab:
“Voor de duideljkheid: natuurlijk wordt Hooykaas specifieke visie op het verband tussen de Reformatie en de opkomst van de wetenschap (de ‘Hooykaasthese’) niet meer precies op die manier door historici verdedigd. ”
Je wilt die ‘specifieke visie’ geen apologie noemen?
@Gerdien. Nee. Zie ook de opmerking van Floris Cohen m.b.t. dat onderwerp.
Inderdaad, Hooykaas was wellicht nauwelijks een natuurwetenschapper, maar wel degelijk een wetenschapper (maar ik vermoed dat je het daarmee eens bent). Ik ben het met Ab Flipse etc. eens dat ik niet zie hoe de Hooykaas-these apologetisch zou moeten zijn. Die these stelt alleen dat de natuurwetenschappen konden opbloeien omdat het christelijk geloof, of het protestantisme, daar een vruchtbare context voor had geschapen. Of die these nu klopt of niet (qua oorzaak-gevolg-redenering), ook de historicus Peter Harrison heeft erop gewezen dat er tussen het protestantisme en de opkomst van de natuurwetenschappen wel degelijk een connectie is (maar dat die connectie genuanceerder is dan een simpele oorzaak-gevolg-redenering). Ik begrijp niet helemaal wat er apologetisch aan een dergelijke stelling zou zijn.
Taede, ik heb een superkorte blog gedaan over een passage in je boek God én Darwin.
Taede, ik heb een iets uitgebreider blog geschreven over het probleem van het kwaad zoals behandeld in God én Darwin, waardoor jouw uitspraken in een bredere context geplaatst worden.